Faszyzm, zarówno włoski, jak i niemiecki, chce być określonym poglądem na świat, i to poglądem na świat tak pełnym, schematem tak jednolitym, o tak przy tym subtelnym wiązaniu, żeby, dostarczając człowiekowi odpowiedzi na wszystkie pytania, uniemożliwić mu raz na zawsze wszelkie próby takich dociekań, które nie są w owym schemacie przewidziane.

Tadeusz Kroński, Faszyzm a tradycja europejska

Środa, 15 stycznia 1941 - typowy dzień obozowy. O godzinie 18 odbywa się premiera "Kwartetu na koniec czasu". Autorem jest Olivier Messiaen, dobrze zapowiadający się kompozytor, który dostał się do niewoli pod Verdun. Do VIII A Messiaen trafia jako więzień nr 35333, zostaje zakwaterowany w baraku 19A². Na temat jego dzieła powstanie później - w dużej mierze za sprawą samego autora - legenda, która mówi, że pierwsze wykonanie kwartetu miało miejsce na dworze, przy kilkustopniowym mrozie a muzycy grali na zupełnie zepsutych insturmentach przed kilkutysięczną widownią złożoną z jeńców. W rzeczywistości premiera odbywa się w budynku obozowego teatru, być może nawet inicjatorami premiery są nadzorcy obozu. Wykonania słucha ok. 400 osób³. Premiery słuchają ludzie ze wszystkich warstw i klas społecznych z różnych krajów, jednak słuchacze najczęściej nie mają żadnego przygotowania muzycznego i nawet nie przypuszczają, że są świadkami narodzin dzieła, które zostanie zaliczone do najważniejszych w XX wieku. Wspominając ten moment, Messiaen - który konsekwentnie do lat 80 XX wieku, będzie unikał rozmów na temat Stalagu, powie wreszcie: Pomimo tych okropnych okoliczności zagraliśmy mój utwór, ale nie wiem czy publiczność go zrozumiała, bo nie byli to znawcy muzyki, ale nieszczęśliwi ludzie, tacy jak my. Dlatego słuchacze byli wzruszeni, ponieważ byli nieszczęśliwi, a my [wykonawcy] byliśmy także tacy sami, a dzieło to było skomponowane przez ich towarzysza niewoli. I był to, przekonany jestem, najpiękniejszy koncert w moim życiu⁴.

 
  Fragment "Kwartetu na koniec czasu", źródło: YouTube

Chociaż w obozie warunki są ciężkie, to jednak w roku 1941 VIII A wydaje się być miejscem coraz bardziej cywilizowanym. Jeden z baraków zostaje przekształcony w teatr a drugi w bibliotekę i kaplicę obozową. Utworzono też personel medyczno-sanitarny i lazaret, który zaczał działać 16 marca 1941⁵.

Wydaje się, że jeńcom żyje się trochę łatwiej, jednak w kontekście roku 1941 ciężko mówić o jakości życia więźniów, skoro sytuacja wygląda tak, że w lutym z 23 582 jeńców Stalagu 19 374 pracuje poza obozem w komandach. W obozie jest 2800 Francuzów a poza obozem 7 984, w obozie przebywa 1092 Belgów a poza obozem 4162, Polaków poza obozem jest 50 a w obozie 15 osób⁶. Komanda pracy są różne i różnie traktowani są w nich więźniowie - jedni mają dobre wyżywienie i są szanowani a inni racje głodowe i status całodobowego niewolnika. Dzisiaj nie sposób zweryfikować losów poszczególnych osób, szczególnie, że Komanda Stalagu VIII A były rozproszone i bardzo liczne. Raport MCK z 1943 roku mówi o 976 ! Komandach Pracy powiązanych ze zgorzeleckim Stalagiem⁷.

Maj 1941 - do społeczności obozowej dołączają Jugosłowianie, w 1941 będzie ich tutaj 2300 i do końca wojny będą stanowili ważną nację w obozie. W tym samym czasie poza Stalagiem odbywa się preludium do wojny na froncie wschodnim. Pierwszego maja jak co roku na Placu Czerwonym w Moskwie odbywa się pochód. W 1941 ma jednak wyjątkowy rozmach i ma wyjątkowych honorowych gości - sojuszniczą delegację niemiecką. Stalin już wie, że wojna z Niemcami jest tylko kwestią czasu, z pochodu pierwszomajowego stara się więc uczynić demonstrację siły. Niemcy są pod wrażeniem lecz już 22 czerwca trzymilionowe oddziały niemieckie i ich sojusznicy wkroczą na teren ZSRR. Idą wolniej niż zakładały, Stalin stosuje taktykę spalonej ziemi, kopiując doświadczenia rosyjskie z Kampanii Napoleońskiej. To nie pomaga. Oddziały niemieckie docierają do Smoleńska, będą tam walczyć przez trzy tygodnie. Rok wcześniej, niedaleko stąd, miała miejsce bestialska zbrodnia na polskich oficerach, która będzie ukrywana przez kilkadziesiąt lat. Ziemia smoleńska okaże się dla Polaków tragiczna również kilkadziesiąt lat później.

Tworząc Kwartet na koniec czasu Messiean inspirował się Apokalipsą św. Jana. Z perspektywy jeńca VIIIA Messiaen zapewne mógł czuć, że jest w centrum apokalipsy, jednak teraz prawdziwie apokaliptyczne sceny nie dzieją się w zgorzeleckim obozie, lecz gdzie indziej - bardziej na wschodzie.

Środa, 16 lipca 1941. Tysiąc kilometrów po lini prostej na południowy wschód od Zgorzelca - Biała Cerkiew. Teilkommando SS morduje kilkuset Żydów. Dzieci są "oszczędzone", spędzą miesiąc w opuszczonej szopie bez żywności i opieki. Po miesiącu głodu i przebywania we własnych fekaliach zostaną wywiezione do lasu na przyczepie ciągniętej przez traktor i zamordowane przez ukraińskich kolaborantów (niemieccy dowódcy nie mają odwagi wydać takiego rozkazu swoim żołnierzom).

Poniedziałek, 29 września 1941, żydowskie święto Jom Kippur, wąwóz Babi Jar niedaleko Kijowa. Ponad 30 tysięcy Żydów zostaje tutaj zamordowanych w utworzonej przez naturę zbiorowej mogile. Przeznaczeni do zabicia, kładą się na zabitych przed chwilą - mężczyźni, kobiety, dzieci. Matki wędrują do wąwozu z niemowlakami na rękach.

Obecność Niemców w Białej Cerkwii, Smoleńsku i Babim Jarze jest konsekwencją wprowadzenia w życie planu Barbarossa, określającego główne strategie inwazji na Rosję. Wojna na wschodzie okaże się działaniem, które odwróci losy wojny i zepchnie Niemcy ze spektakularnej ofensywy do długotrwałej i męczącej defensywy. Już niedługo Stalingrad - tak jak teraz Biała Cerkiew i Babi Jar - stanie się miejscem urzeczywistnienia najgorszych ludzkich koszmarów, tym razem po stronie niemieckiej. Wraz z rozwojem wojny koszmary powszednieją, gwałty i przemoc stają się codziennością, moralność ulega "zawieszeniu". Wschodnia inwazja Hitlera okaże się też istotna dla dalszego rozwoju sytuacji w VIII A, gdzie Rosjanie stopniowo staną się narodowością najliczniejszą i najgorzej traktowaną.

W grudniu 1941 Japończycy bez wypowiedzenia wojny atakują Pearl Harbor. To koniec amerkańskiego izolacjonizmu, wojna przyjmie teraz wymiar globalny i totalny.

::: POPRZEDNIA STRONA ::: ::: NASTĘPNA STRONA :::

Przypisy:

[1] Sekcja kluczowe wydarzenia opracowana na podstawie:
Roman Zgłobicki, Obozy i cmentarze wojenne w Zgorzelcu, passim.
Joanna Lusek, Albrecht Goetze, Stalag VIII A Görlitz. Historia - teraźniejszość-przyszłość [w:] Łambinowicki Rocznik Muzealny, 2011 t. 34, ISSN 0137-5199, passim.

[2] R. Rischin, For the End of Time. The Story of Messiaen Quartet., s. 24.

[3] J. Stankiewicz, Ile wykonań Kwartetu na koniec Czasu Oliviera Messiaena odbyło się w Stalagu VIII A w Górlitz? Nowe fakty i hipotezy 70 lat później, s. 192. [w:] Res Facta Nova nr 12 (21) 2011.

[4] Ibidem, s. 201.

[5] R. Zgłobicki, op. cit., s. 24.

[6] Ibidem, s. 20.

[7] Ibidem, s.20.